Adaptogeny - równowaga dla ciała i umysłu. Właściwości i zastosowanie w suplementacji

W obecnych czasach prawie codziennie narażeni jesteśmy na silny stres oraz odziaływanie niekorzystnych warunków zarówno na nasze ciało jak umysł. Nasze tempo życia, niezdrowe nawyki, zła dieta i pracoholizm  co roku poszerzają katalog chorób cywilizacyjnych. Rośnie również liczba depresji i nerwic. Otyłość, cukrzyca, miażdżyca czy nadciśnienie jak taran wdzierają się do naszego codziennego życia. Wszyscy doskonale wiemy że zawsze dużo lepiej jest zapobiegać niż leczyć dlatego powinniśmy doskonale wiedzieć jak ważna w dzisiejszych czasach jest profilaktyka.
Aby zmniejszyć poziom stresu, utrzymać organizm w równowadze oraz zwiększyć jego wytrzymałość i odporność, warto sięgnąć po naturalne sposoby, czyli adaptogeny, które stanowią świetną profilaktykę wielu schorzeń cywilizacyjnych.

Czym są adaptogeny?

Nazwa „adaptogen” pochodzi od łacińskiego czasownika adaptare, co oznacza „przystosowywać, dopasowywać”. Takie też jest główne zadanie tych substancji aktywnych zawartych w niektórych roślinach. Mają one przede wszystkim poprawić odporność na stres oraz poprawić zdolność adaptacji naszego organizmu do niekorzystnych warunków na które może być narażony. Dzięki zastosowaniu adaptogenów coraz większa liczba osób przekonuje się, że można w naturalny sposób poprawić wytrzymałość swojego organizmu, wydajność pracy, odporność na choroby oraz zdolności intelektualne. Adaptogeny wykazują również silne działanie anaboliczne, antyoksydacyjne i przeciwzapalne. 
Adaptogeny nie działają w sposób uzależniający, ani odurzający oraz są nietoksyczne dla człowieka. Ich głównym zadaniem jest całościowe oddziaływanie na organizm, zamiast wpływanie na konkretny układ lub narząd. W XX wieku adaptogeny zarekomendowano jako suplement diety dla astronautów przebywających długi czas w kosmosie, w ramach kompleksowego wsparcia dla organizmu. Nazwa adaptogenów odnosi się do adaptacji i przystosowywania się do trudnych warunków zewnętrznych.

Adaptogeny pomagają m.in.:

• chronić wątrobę,
• utrzymywać prawidłowy poziom cukru we krwi,
• wspomagać procesy myślowe,
• wspierać właściwy metabolizm,
• działać przeciwmiażdżycowo,
• wzmacniać odporność organizmu.
• radzić sobie ze stresem
• wzmacniać libido 
• poprawiać wytrzymałość fizyczną i psychiczną organizmu 
• usuwać toksyny z organizmu

Obecnie przyjmuje się trzy kryteria, które musi spełniać roślina, aby można było zaklasyfikować ją do grupy adaptogenów. Według tych warunków zioła adaptogenne:

• są nietoksyczne
  Nie mogą powodować negatywnych skutków ubocznych dla zdrowia fizycznego lub psychicznego oraz nie mogą być uzależniające.
• zapewniają niespecyficzną odpowiedź organizmu na stres
  Stosowanie adaptogenów pozwala na sprawne funkcjonowanie organizmu w obliczu czynników stresogennych, bez pozbawiania go rezerw energii życiowej. Ściśle związane jest z tym działanie holistyczne – wzmocnienie odporności całego organizmu, nie zaś wpływ na jeden konkretny organ czy układ.
• mają normalizujący wpływ na organizm
  W przeciwieństwie do używek, działanie adaptogenów opiera się na przywracaniu organizmu do naturalnej równowagi. Można ten mechanizm określić jako pewnego rodzaju „naturalną inteligencję”. Rośliny na swój sposób „czują” czego brakuje w organizmie (lub co występuje w nadmiarze) i redukują te dysproporcje.
  W ten sposób regulują prawidłowe działanie całego „systemu” i przywracają fizjologiczną równowagę (homeostazę).

Właściwości i działanie adaptogenów

Regularne stosowanie adaptogenów:

•   poprawia odporności na stres związany ze zdarzeniami zewnętrznymi,
•   wzmacnia organizm zmęczony złą dietą, wolnymi rodnikami czy zanieczyszczeniem środowiska,
•   poprawia kondycję i wytrzymałość oraz zwiększa zdolności przystosowawcze jednostki,
•   pomaga w szybszej regeneracji po wysiłku fizycznym,
•   przyspiesza metabolizm
•   zwiększa odporności.

Dla kogo przeznaczone są adaptogeny?

Dzięki stosowaniu adaptogenów można skutecznie zwiększyć odporność organizmu na stres. Dzięki temu preparaty adaptogenne będą więc idealnym środkiem wspomagającym dla osób zapracowanych, zabieganych i zestresowanych. Pomogą utrzymać dobrą kondycję psychiczną i wydajność fizyczną organizmu.

Adaptogeny będą też polecane osobom z obniżoną odpornością oraz w okresach jesienno-zmiowych kiedy wzmożone jest występowanie infekcji. Idealnie sprawdzą się też dla sportowców poprawiając wydolność organizmu oraz przyspieszając regenerację. 

Adaptogeny mają też znaczną przewagę nad substancjami stymulującymi, takimi jak kofeina czy nikotyna, ponieważ nie powodują chwilowego skoku energetycznego, ale normalizują pracę organizmu. Nie uzależniają, a pomagają zmniejszać zmęczenie.
Niektóre adaptogeny posiadają też cechy afrodyzjaków – wpływają na płodność i poprawiają libido, dlatego ich stosowanie jest uzasadnione w przypadku par długo starających się o potomstwo.

Przeciwwskazania do stosowania adaptogenów

Do chwili obecnej nie stwierdzono, występowania jakiekolwiek skutków ubocznych po spożyciu adaptogenów. Występują jednak nieliczne sytuacje kiedy należy zachować ostrożność lub zaprzestać ich przyjmowania. Nie zaleca się przyjmowania adaptogenów:

• z lekami antydepresyjnymi i hormonalnymi,
• przy częstym spożywaniu alkoholu – sporadyczna konsumpcja nie stanowi problemu,
• kobietom w okresie ciąży oraz laktacji,
• osobom uczulonym na którykolwiek ze składników zawartych w preparacie

Co mówią na temat adaptogenów badania naukowe?

Po roku 1960 Rosjanie przeprowadzili setki badań, w których udział wzięło kilkanaście tysięcy ludzi. W badaniach tych mierzono reakcję organizmu na niekorzystne warunki, takie jak wysoka temperatura, hałas, czy też długotrwała i intensywna aktywność fizyczna.

Pod wpływem suplementacji adaptogenami stwierdzono nie tylko wzrost odporności na powyższe czynniki, ale również poprawę koncentracji, zdolności poznawczych i wrażliwości zmysłów (np. słuchu), wydajności i jakości pracy. Wyniki badań potwierdziły proodpornościowe działanie tych roślin zarówno w przypadku ekspozycji na intensywne bodźce stresogenne, jak też przy wzmożonej aktywności sportowej. Skutków ubocznych nie zaobserwowano.

Badania naukowe nad różeńcem górskim i ashawagandhą wykazują, że rośliny te mają właściwości wpływające na regulację wydzielania hormonów, w tym hormonów odpowiedzialnych za stres i poczucie spokoju oraz równowagi psychicznej. Ich stosowanie może przyczynić się do zwiększenia odporności psychicznej na długotrwały stres. Długotrwały stres w istotny sposób obniża naszą odporność. Dzięki poprawie odporności na stres nasz organizm wykazuję również dużo lepszą odpowiedź immunologiczną na różnego rodzaju infekcje i choroby.

Badania potwierdzają również, że stosowanie ashwagandhy poprawia pamięć i inne funkcje umysłowe. Naukowcy wykazali natomiast, że ashwagandha pomaga obniżać poziom cukru we krwi dzięki wpływowi na wydzielanie insuliny i wrażliwość organizmu na ten hormon. Ashwagandha zwiększa też poziom testosteronu u mężczyzn, co może mieć pozytywny wpływ na ich płodność oraz libido. Badania naukowe sugerują też, że ashwagandha zwiększa aktywność komórek NK, które mają wpływ na odporność organizmu.

Badania naukowe nad różeńcem górskim (Rhodiola Rosea) wskazały zawartość aż 140 składników aktywnych, z których najbardziej bioaktywnymi są rosavin i salidroside. Wykazano, iż dzięki temu ten adaptogen znacznie lepiej pozwala nam radzić sobie w sytuacjach stresowych zwiększając odporność na stres. Potwierdzono również skuteczność różeńca górskiego w zmniejszaniu uczucia zmęczenia, lęku i bezsenności. Wykazano też, że Rhadiola Rosea poprawia funkcje poznawcze mózgu takie jak pamięć czy zdolność koncentracji.

Badania naukowe nad Bacopa Monieri pokazują, że roślina ta dzięki zawartym w niej substancjom adaptogennym (głównie bakozydom) oddziałuje na hipokamp, zwiększając zdolność koncentracji, uczenia się i pamięć. Wykazano też działanie bakopy drobnolistnej na zmniejszenie poziomu stresu i napięcia nerwowego. Wykazano również, że substancje zawarte w Bacopa Monieri aktywują enzymy antyoksydacyjne i redukują utlenianie lipidów, co korzystnie wpływa na kondycję organizmu, szczególnie zaś kory mózgowej.

Badania naukowe nad działaniem korzenia i łodyg żeń-szenia wykazały, że substancje adaptogenne zawarte w tej roślinie mają korzystny wpływ na pracę układu odpornościowego i pomagają w osiągnięciu i zachowaniu homeostazy (stanu równowagi całego organizmu). Żeń-szeń ma też udowodniony korzystny wpływ na funkcje poznawcze mózgu, w tym na pamięć. Wykazano też, że żeń-szeń podnosi libido zarówno mężczyzn jak i kobiet jak również pomaga w zaburzeniach erekcji.

Adaptogeny również istotnie wpływają na obniżenie poziomu cukru we krwi. Wykazano, że ekstrakty z roślin adaptogennych obniżają poziom „złego” cholesterolu we krwi i zwiększają poziom „dobrego” cholesterolu oraz pomaga zmniejszyć stres oksydacyjny o prawie 55%.

Rodzaje preparatów

W chwili obecnej na rynku występuje wiele preparatów adaptogennych w różnych postaciach: kapsułek, kropli, nalewek oraz proszków. Za najlepiej przyswajalne uważa się jednak wyciągi w formie płynnej (krople). Zawierają one także najmniej dodatkowych substancji i wypełniaczy. Bardzo istotna jest też moc preparatu. Warto dlatego zwrócić uwagę na współczynnik ekstrakcji. Jest to stosunek całkowitego stężenia danej substancji w fazie organicznej do całkowitego jej stężenia w fazie wodnej. Najbardziej pożądany jest współczynnik 1:1.

ASHWAGANDHA (łac. Withania somnifera)

jeden z najbardziej znanych adaptogenów pochodzący z medycyny ajurwedyjskiej. Ashwaganda w języku sanskryckim oznacza „zapach konia” i nawiązuje do nieprzyjemnego zapachu korzenia tej rośliny. Ekstrakt najczęściej uzyskuje się ze sproszkowanego korzenia i liści rośliny z gatunku Withania somnifera L., co na polski tłumaczy się jako Witania ospała lub Śpioszyn lekarski. Zioło to zostało zaakceptowane przez medycynę akademicką przede wszystkim dlatego, że obniża poziom kortyzolu - hormonu stresu i poprawia jakość snu. Poprawia też poziom hormonu TSH i T4 u pacjentów z subkliniczną niedoczynnością tarczycy. W tym kontekście może okazać się kołem ratunkowym dla osób chorujących na chorobę Hashimoto. <

SZCZODRAK KROKOSZOWATY (łac. Rhaponticum carthamoides)

Szczodrak krokoszowaty (Rhaponticum carthamoides) to bylina należąca do rodziny astrowatych. Naturalnie spotykana jest głównie w rejonach górskich Azji oraz Europy. Szczodrak krokoszowaty właściwości swe zawdzięcza zawartym w nim substancjom biologicznie czynnym z grupy ekdysonów oraz laktonów seskwiterpenowych. Te pierwsze występują głównie w podziemnych, a drugie w nadziemnych częściach tej rośliny. Ekdysony to pochodne steroidowe o złożonym działaniu. Najlepiej poznanym związkiem z tej grupy jest 20-hydroksyekdyson. Nadal badany jest mechanizm jego działania. Potwierdzono jednak jednoznacznie, że ssaki posiadają receptory ekdysonowe. Właściwości tego związku obejmują:

• przyspieszanie gojenia się ran – poprzez pobudzanie różnicowania się keratynocytów oraz podniesienie aktywności transglutaminazy;
• pobudzanie erytropoezy, czyli procesu namnażania i różnicowania czerwonych krwinek;
• działanie neuroprotekcyjne – ochronne w stosunku do komórek kory mózgowej;
• działanie hepatoprotekcyjne – ochronne w stosunku do komórek wątroby;
• poprawę zdolności seksualnych u mężczyzn;
• wzrost wydolności fizycznej;
• działanie anaboliczne;
• działanie antyarytmiczne.

Szczodrak krokoszowaty korzeń oraz kłącze jest także źródłem kwasu askorbinowego, karotenów, inuliny, garbników, olejków eterycznych oraz szczawianu wapnia. Jednak to głównie obecne w nim ekdysony decydują o tym, że jest on zaliczany do adaptogenów.

SCHIZANDRA (Cytryniec Chiński) (łac. Schisandra chinensis)

Cytryniec Chiński przywraca równowagę w poziomie neuroprzekaźników takich jak serotonina, dopamina i noradrenalina, co przyczynia się do lepszego samopoczucia. Cytryniec chiński dzięki dużej zawartości antyoksydantów zapobiega objawom stresu oksydacyjnego i oczyszcza organizm z toksyn. Cytryniec chiński jest też doskonały dla zredukowania symptomów stresu. Cytryniec chiński stosowany jest w stanach wyczerpania psychicznego i fizycznego, zaburzeniach depresyjnych oraz przy niedokrwistości.

RÓŻENIEC GÓRSKI (łac. Rhodiola rosea)

Znany również jako arktyczny korzeń, to kolejna bardzo znana roślina z rodzaju adaptogennych. Należy do rodziny roślin ruboszowatych, występuje na obszarze wokółbiegunowym, w Ameryce Północnej, Europie i Azji. W Polsce można ją znaleźć wyłącznie w Sudetach i Karpatach na terenie parków narodowych ponieważ jest objęty ochroną i nie wolno go zbierać. Różeniec Gorski zawiera istne bogactwo związków aktywnych, w tym rozawiny i salidrozydy, które odpowiedzialne są za jej działanie. Stosowanie suplementów zawierających Rhadiolę znacząco poprawia funkcjonowanie mózgu, zmniejsza uczucie lęku i niepokoju, pomaga poprawić nastrój i libido oraz niweluje zmęczenie. Różeniec górski jest też świetnym antidotum na stres. Zwiększa witalność i poprawia funkcjonowanie układu nerwowego, regulując poziom noradrenaliny i serotoniny zaliczanych do hormonów szczęścia.

KORZEĆ MACA (Pieprzyca Peruwiańska)

to roślina występująca w Andach i stosowana tradycyjnie jako środek zwiększający libido i pomagający w utrzymaniu prawidłowej płodności u mężczyzn. MACA poprawia też pamięć i pomaga zmniejszyć stres, dzięki czemu korzystnie oddziałuje na układ odpornościowy.

Sproszkowany korzeń MACA zawiera wiele cennych substancji adaptogennych. Poprawia jakość nasienia u mężczyzn, jest też przydatny dla kobiet w okresie menopauzy, zmniejszając uderzenia gorąca i poprawiając jakość snu. Pieprzyca peruwiańska poprawia także samopoczucie, zmniejsza uczucie niepokoju i lęku, łagodzi skutki stresu. MACA wykazuje również działanie antyoksydacyjne i ochronne na komórki układu kostnego oraz nerwowego.

GOTU KOLA – Wąkrotka azjatycka (łac. Centella asiatica)

to roślina znana ze swojego ogromnego potencjału i szerokiego wpływu na ludzki organizm. Gotu kola wspiera pamięć i koncentrację, podnosi odporność organizmu. Przyspiesza także proces gojenia się ran i regeneracji. Ponadto związki zawarte w tym adaptogenie wspierają układ krwionośny. Gotu kola stosowana jest w chorobach przewodu pokarmowego, nadciśnieniu, zaburzeniach krążenia obwodowego oraz innych dysfunkcjach układu sercowo-naczyniowego. Dodatkowo wąkrota azjatycka znajduje wykorzystanie w chorobach skóry, takich jak egzemy, łuszczyca, owrzodzenia lub trudno gojące się rany.

TRAGANEK (łac. Astragalus membranaceus)  

to gatunek roślin z rodziny bobowatych. Występuje w Europie, Azji, Afryce i Ameryce.

Traganek stosowany jest w tradycyjnej medycynie chińskiej jako zioło wspierające układ odpornościowy, pomagające w walce z infekcjami wirusowymi i bakteryjnymi, zwiększający witalność oraz wykazujący  korzystny wpływ na serce.

Traganek jest też rośliną bogatą w antyoksydanty, dzięki czemu przypisuje się mu walory zachowania długowieczności. Medycyna chińska wykorzystuje ziele traganka także do wspomagania pracy nerek i leczenia stanów zapalnych. Badania naukowe wykazały, że traganek zawiera aż 126 korzystnych dla zdrowia składników, w tym flawonoidy, saponiny i polisacharydy, a także cykloastragenol, który aktywuje produkcję telomerazy i pomaga wydłużyć telomery, czyli fragmenty chromosomów odpowiedzialne za starzenie się organizmu. W ten sposób wytłumaczony został naukowo wpływ traganka na spowolnienie procesów starzenia się.

Astragalus wzmacnia też układ odpornościowy. Traganek wykazuje też pośredni wpływ ochronny na komórki wątrobowe, nerwowe i układ moczowy. Wykorzystywany jest on przede wszystkim w walce z zaburzeniami odporności oraz jako preparat wzmacniający i tonizujący, ze względu na działanie immunostymulujące. Ze względu na jego korzystne działanie na pracę serca trwają badania naukowe nad skutecznością adaptogenów pozyskanych z tej rośliny we wspomaganiu funkcjonowania układu krwionośnego.

ŻEŃ-SZEŃ (łac. Panax ginseng)

żeń-szeń właściwy to kolejne cenne źródło substancji adaptogennych. Roślina ta zmniejsza poziom zmęczenia, zwiększa witalność i energię, redukuje poziom cukru we krwi, zwiększa libido u mężczyzn i kobiet, pomaga przy problemach z erekcją u mężczyzn (żeń-szeń zwiększa syntezę tlenku azotu, który jest niezbędny w procesie erekcji - wspomaga rozkurcz naczyń krwionośnych w ciałach jamistych prącia, powodując zwiększony napływ krwi do penisa), pomaga zredukować skutki i objawy stresu, ma korzystny wpływ na pracę mózgu (poprawia pamięć i koncentrację) oraz wspomaga układ odpornościowy.

W medycynie chińskiej żeń-szeń stosowany był od wieków jako antidotum na stres i osłabienie organizmu. Używano go głównie w profilaktyce, ponieważ żeń-szeń znany jest ze swoich właściwości wzmacniających układ odpornościowy. Korzeń tej rośliny zawiera ponad 200 substancji czynnych wspierających organizm, z których najbardziej przydatne o korzystnym wpływie to ginsenozydy (dotychczas wyodrębniono około 16 ginsenozydów). Zwiększają one wysycenie hemoglobiny tlenem, co sprawia, że krew jest bardziej natleniona dzięki czemu więcej tlenu dociera do poszczególnych narządów i organów wewnętrznych, w tym do mózgu. Wspomaga to wydolność organizmu i zwiększa jego wytrzymałość na wysiłek zarówno fizyczny, jak i psychiczny. Ginsenozydy pobudzają też pracę układu odpornościowego, dzięki czemu wspierają naszą odporność. Żeń-szeń poprawia też nastrój i zdolność uczenia się, zwiększa poziom „dobrego” cholesterolu we krwi oraz normalizuje poziom glukozy (cukru) we krwi.

ELEUTEROKOK KOLCZASTY(łac. Eleutherococcus senticosus)

gatunek rośliny należący do rodziny araliowatych powszechnie znany jako  żen-szeń syberyjski, zwiększa tolerancję organizmu na niekorzystne czynniki środowiskowe. Niektóre źródła podają, że właściwości adaptogenne tej rośliny są wykorzystywane u osób narażonych na stres, w tym w leczeniu dzieci z autyzmem oraz mających problemy z adaptacją w środowisku rówieśników. Preparaty z eleuterokokiem wpływają korzystnie na procesy uczenia się i zapamiętywania oraz łagodzą stany depresyjne i lękowe. Dodatkowo stwierdzono że Eleutherococcus przyspiesza proces trawienia i metabolizacji alkoholu.

BACOPA MONNIERI (Brahmi) 

Kolejną rośliną będącą źródłem substancji adaptogennych to Bacopa Monnieri (bakopa drobnolistna). Bakopa to pełzająca roślina bagienna należąca do rodziny babkowatych. Stosowana jest w starohinduskiej ajurwedzie jako substancja wspomagająca pracę mózgu i układu nerwowego. Wspomaga pamięć i inne funkcje poznawcze, zwłaszcza koncentrację. Zwiększa witalność, redukuje zmęczenie fizyczne i psychiczne. Dzięki dużej zawartości antyoksydantów pomaga chronić organizm przed stresem oksydacyjnym. Bacopa Monnieri polecana jest w leczeniu choroby Alzheimera, choroby Parkinsona,  u dzieci ze zdiagnozowanym ADHD oraz innych chorobach neurodegeneracyjnych. Ponadto substancje aktywne zawarte w tej roślinie wykazują działanie przeciwutleniające, przeciwzapalne, przeciwgorączkowe oraz ochronne na komórki serca i przewodu pokarmowego. Roślina działa silnie odtruwająco, poprzez usuwanie szkodliwych substancji gromadzących się we krwi.

Bacope zaleca się stosować przez okres 8-12 tygodni – im dłuższe stosowanie, tym lepsze rezultaty terapii. Działa synergistycznie z rhodiolą i ashwagandhą oraz innymi adaptogenami.

Podsumowanie

Adaptogeny są roślinami o ogromnym potencjale, a ich działanie skupia się głównie wokół wsparcia organizmu w reakcji  na stres oraz poprawie jego wytrzymałości i adaptacji do trudnych warunków otoczenia.  

Adaptogeny uważane są za bardzo bezpieczne zioła, dzięki czemu mogą być bezpiecznie stosowane przez większość osób (z nielicznymi wyjątkami opisanymi wyżej). W świetle dostępnych informacji i badań na ich temat wydają się one wręcz idealnym panaceum na problemy i choroby cywilizacyjne XXI wieku w tym ten najczęściej występujący, czyli przewlekły stres i depresje.